Honger naar God

de straat op

Tekst Peter van der Beek & Maaike Graaff

“God is dood”, stelde Nietzsche in 1882. “Nu de gelovigen nog” voegde Wim Kan er later aan toe. Inderdaad lijkt de secularisatie steeds verder door te zetten. De kerken kampen met een moeilijk te stoppen leegstroom en een recent onderzoek van de IKON wijst uit dat één op de zes pastores het bestaan van God betwijfelt of zelfs ontkent. Hebben we God inderdaad dood gemaakt? Of houdt hij zich ergens schuil? En wat heeft het steeds populairder wordende ‘ietsisme’ met God te maken?

Stel dat God nog in leven is, waar is hij dan? Gewapend met twee kartonnen borden probeerden wij hem in de straten van Groningen te vinden. Blijkbaar is God nog niet zo dood dat iedereen hem vergeten is: een bord met de vraag “God is dood?” roept zoveel reacties op dat de stelling nog even spraakmakend en controversieel lijkt als in 1882. We hadden de fiets nog niet op slot, of de eerste persoon snelde al op ons af. “Is dat een vraag?” Jazeker, het is een vraag. “Het is niet zo namelijk. God leeft voort in Jezus, die voor ons aan het kruis gestorven is. Als ik jou was zou ik ook maar in hem gaan geloven. Zonder God kun je niet gelukkig zijn.”

Niet van plan om ongelukkig te worden, zochten we verder. Nog steeds hadden we immers geen antwoord op de vraag waar God zich bevindt. Een terrasgenieter in de Folkingestraat wist ons te vertellen dat God overal zit. “De wereld is een complex geheel en God is daarin de energie”. Maar als God overal en nergens is, wordt het vinden van hem er niet gemakkelijker op. Niet geheel tevreden met dit antwoord gingen we daarom verder naar het station. “Ik denk er nooit echt over na”, vertelde een stationsmedewerker ons daar. “Ik hoef me er ook geen zorgen over te maken. Ik heb zoveel goede dingen gedaan: als er een hemel is, kom ik er wel in. En zoniet, nou ja, dan niet.” Hier zat wel iets in: wat maakt het eigenlijk uit waar God is? En of hij wel of niet bestaat? Kunnen we ons niet beter druk gaan maken om andere dingen? Is God niet “zonde van onze tijd” zoals een jongen in de kiosk beweerde?

Veel tijd om hierover na te denken kregen we niet, want onze aandacht werd getrokken door een domineeszoon. Stellig verklaarde hij dat God zeker niet dood is, maar vanuit de hemel het leven op aarde bestuurt. “Bijvoorbeeld die meneer die nu naast me zit, die lag gisteren in het park te slapen. Toen is hij door iemand naar onze kerk gestuurd, en wij hebben hem opgevangen. Op die manier werkt God.

Het is niet zo dat God ergens zit en alleen maar zit te wachten totdat je iets fout doet, hij wil echt betrokkenheid met je leven. Mijn leven heeft meer inhoud gekregen sinds ik God ken. Daarvoor voelde ik continu een gat, dat ik probeerde op te vullen met mooie vakanties, etc. Ik leefde van de ene kick naar de andere kick, en dacht achteraf: was dit het nou helemaal? God heeft dat gat opgevuld, God heeft me gevuld.

Dat is een kick die al vier jaar duurt.” Een zestigjarige man is erbij komen staan. Hij voelt zich duidelijk aangetrokken tot de tekst op het tweede bord: ik geloof wel dat er íets is. “Het gaat zo slecht met de wereld, het moet een andere kant opgaan. In wezen wil iedereen toch gelukkig zijn. Als we een keuze hebben, waarom zijn we dan niet gelukkig? De kunst is om het geluk in jezelf te vinden. Je moet je eigen verlichting realiseren, je eigen goddelijke kern. In India hebben ze het over de laatste smaak die je nog kunt benoemen van een goddelijkheid: zijn, bewustzijn en gelukzaligheid.”

De trein komt aan. Een jongen van een jaar of vijftien stapt uit. Hij gelooft in God, maar vindt het ook moeilijk. “Je wilt soms ook wel andere dingen doen.” Toch is een zoektocht naar God niet zinloos: door God te kennen sta je sterker in je leven. En waar is God? “In de hemel, maar ook op aarde. Om hem te vinden kun je bidden, de bijbel lezen of er met andere mensen over praten.” Wij besluiten zijn raad op te volgen.

Nabij het museum zitten drie oudere mannen op een bankje. Geloof lijkt bij hen vooral negatieve associaties op te roepen. “Ik probeer wel de tien geboden na te streven, maar vooral uit een soort zelfbescherming”, zegt een van hen. “Het zou mooi zijn als ik ook in de hemel kom, maar voor de rest geloof ik er steeds minder van. Er zijn zoveel oorlogen door geloof – mensen die geloven, daar geloof ik niet zo meer in. En waar moet je dan nog in geloven?”

Het lijkt een visie die door anderen gedeeld wordt, zoals door een student die stelde dat hij eerst bewijzen nodig had voordat hij het bestaan van een god zou erkennen. “Als God bestaat, waarom zijn er dan zoveel oorlogen?”, krijgen we ook met regelmaat te horen. Maar is dit niet iets te snel geredeneerd? Zo’n redenatie toont een God die zich overal mee bemoeit en alle eigen verantwoordelijkheid overbodig maakt.

Met zo’n godsbeeld lijkt de wanorde in de wereld inderdaad een bewijs tegen het bestaan van God. Maar dit lijkt ons te gemakkelijk: de gesprekken die we tot nu toe gevoerd hebben, lieten ons immer zien dat er ook andere godsbeelden mogelijk zijn. God wordt voorgesteld als ‘energie’, als ‘zijn, bewustzijn en gelukzaligheid’, of als ‘iets dat iedereen in zich heeft’. We zijn zoveel verschillende ideeën tegengekomen, dat wij voorlopig nog wel geloven in de mensen die geloven. We zoeken verder naar een God die wel kan bestaan.

“God is overal, maar hij is niet almachtig”, beaamt een student in de hortustuin. “Hij lost je problemen niet voor je op. Ik kan me voorstellen dat mensen een bepaald gevoel God noemen, en dat ze daar heel veel steun aan hebben. Ik denk ook dat veel mensen dat gevoel moeten terugvinden, ongeacht of ze het God noemen. Maar veel mensen zijn zo druk bezig met leven, dat ze vergeten waar ze dat gevoel vandaan moeten halen. Het is ook niet zo dat dat gevoel je gelukkiger maakt: mensen kunnen ook gelukkig zijn zonder God. Zolang je jezelf maar kunt wijsmaken dat je gelukkig bent, ben je gelukkig.”

Voor een passerende sociologiestudent bestaat het geluk uit liefde, en sociaal met elkaar omgaan. Daarin ziet hij de God in de mensen. Als die God dood gaat, zou dat wel jammer zijn. “Maar het gebeurt helaas wel dat mensen steeds minder sociaal worden. Wat dat betreft is God wel een beetje dood, hij is eigenlijk langzaam aan het sterven. Maar hij komt wel weer terug, ik heb vertrouwen in de mensen. Ze zullen tot inzicht komen hoop ik, denk ik.”

Terug op straat ziet een fotograaf ons lopen met de twee kartonnen borden. Nadat hij ons op de foto heeft gezet en wij hem, vragen we hem naar God. “Ik denk dat God te vinden is in goede seks, lekker eten en de zon. God is een positief gevoel. Als het mis gaat is het de duivel. Soms heb ik het idee dat de duivel in mijn nek gepiest heeft. Dat heb ik nodig om de goede dingen te ervaren. God en de duivel passen wat dat betreft heel goed bij elkaar.” De zon schijnt, het interview gaat goed; is dit God? We betwijfelen het. Het lijkt erop dat God voor sommige mensen te reduceren is tot positieve kicks. Maar wat blijft er nog over van God zelf, als hij hetzelfde is als een positieve ervaring?

We zien een glijbaan, een kind en een man. Zou God voor deze man in het kind zitten? Inderdaad. Maar niet alleen in het kind. “God schuilt in iedereen, God is een bepaalde plek in jezelf. Niet iedereen herkent die plek, sommige mensen willen hem ook niet vinden. Je hebt een positieve kijk nodig. Door in jezelf te geloven, vind je de god in jezelf. Daarvoor hoef je niet naar de kerk: God is alles. God kan daarom nooit dood zijn, want God is een begrip dat niet vastomlijnd is: God is voor iedereen anders.

Ik heb boeken van verschillende religies gelezen. Er zijn meerdere goden, persoonlijk geloof ik dat ze in de kern allemaal zijn terug te voeren tot één God. Iedere god heeft invloed op de mens die er in gelooft. Op het moment dat ik in de god in mezelf geloof, heeft hij invloed op mij. Als ik tijdens mijn reizen niet meer wist of ik linksaf of rechtsaf moest, was het een kwestie van goed kijken naar een aanwijzing. Bijvoorbeeld een blaadje dat naar rechts valt. Het wil niet zeggen dat links verkeerd uitgepakt zou hebben, maar je gaat naar rechts en dat pakt goed uit. Ik geloof niet in toeval, ik geloof in het lot.”

Toeval of lot: een voorbijfietsende man ziet onze borden en roept : “God is dood! Lang leve de chaos! God is eindelijk dood, en hij zal niet meer terugkomen!” Een antwoord komt uit onverwachte hoek wanneer een auto van de christelijke thuiszorg langsrijdt. Het raampje schuift open. “Je moet honger hebben naar God, dan word je vanzelf verliefd op hem.”

Het illustreert de eerdere ontdekkingen. De vraag naar God bleek niet zo’n gemakkelijke. We hebben mensen gezien die God dood verklaarden, maar nog veel meer mensen die wél in iets geloofden: van een almachtige God in de hemel tot een groot energiereservoir. Het aantal gelovigen bleek groot. En voor allemaal betekende God weer wat anders. Voor de ene persoon zit God in het goede, voor de ander zit God in alles.

Voor de een zit God in de hemel, voor de ander is God op aarde. Voor de ene persoon is er één grote God, voor de ander zijn we allemaal kleine godjes. Voor de een is God almachtig, voor de ander geldt de eigen verantwoordelijkheid. Veel mensen geloofden wel in ‘iets’. Eén ding is ons in elk geval duidelijk geworden: de gelovigen zijn nog lang niet dood, en met hen God niet.

Gedicht: Sirene (die Todesfuge)

Zwarte melk van de vroegte we drinken haar 's avonds
we drinken haar 's middags en 's morgens we drinken haar 's nachts
we drinken en drinken
we graven een graf in de lucht daar ligt men niet krap
Er woont een man in dit huis
hij speelt met de slangen hij schrijft
hij schrijft als het schemert naar Duitsland je goudblonde haar Margarete
hij schrijft het en komt uit z'n huis en de sterren beginnen te flonkeren hij fluit z'n honden naar buiten
hij fluit z'n joden naar voren beveelt ze een graf in de aarde te graven
hij beveelt ons speel dat de dans kan beginnen

Zwarte melk van de vroegte we drinken je 's nachts
we drinken je 's morgens en 's middags we drinken je 's avonds
we drinken en drinken
Er woont een man in dit huis hij speelt met de slangen hij schrijft
hij schrijft als het schemert naar Duitsland je goudblonde haar Margarete
Je asgrauwe haar Sulamith we graven een graf in de lucht daar ligt men niet krap

Hij roept steek dieper de grond in jullie hier jullie daar zing en speel
hij rukt aan het staal van z'n riem hij zwaait het z'n ogen zijn blauw
steek dieper de spaden blijf spelen opdat men zal dansen

Zwarte melk van de vroegte we drinken je 's nachts
we drinken je 's middags en 's morgens we drinken je 's avonds
we drinken en drinken
er woont een man in dit huis je goudblonde haar Margarete
je asgrauwe haar Sulamith hij speelt met de slangen
Hij roept speel de dood eens wat zoeter de dood is een meester uit Duitsland
hij roept strijk de violen wat triester dan stijg je als rook naar de hemel
dan krijg je een graf in de wolken daar ligt men niet krap

Zwarte melk van de vroegte we drinken je 's nachts
we drinken je 's middags de dood is een meester uit Duitsland
we drinken je 's avonds en 's morgens we drinken en drinken
de dood is een meester uit Duitsland en blauw zijn z'n ogen
hij raakt je met kogels van lood hij staat onbewogen
er woont een man in dit huis je goudblonde haar Margarete
hij hitst z'n bloedhonden tegen ons op hij schenkt ons een graf in de lucht
hij speelt met de slangen en droomt dat de dood is een meester uit Duitsland

je goudblonde haar Margarete
je asgrauwe haar Sulamith

Paul Celan
uit het Duits vertaald door Peter Nijmeijer
bron: www.celan-projekt.de

De valse grijns van de beul

Celans macabere dodendans

Tekst Judith van der Wel

Die Todesfuge is een van de bekendste gedichten van de joodse dichter Paul Celan (1920-1970). In iedere regel is de dood aanwezig, maar op een andere manier dan in de meeste gedichten. Om de absurde werkelijkheid van de concentratiekampen weer te geven gebruikt Celan surrealistische beelden. Er wordt zwarte melk gedronken, er is een man die met slangen speelt en er worden graven in de lucht gegraven waarin men niet krap ligt. Wat kan dat betekenen?

Paul Celan (pseudoniem van Paul Antschel) werd in 1920 geboren in Czernowitz, in het toenmalige Roemenië. Zijn ouders waren Duitssprekende joden die hem een joodse opvoeding gaven. In 1942 werden zij naar een concentratiekamp gedeporteerd en daar vermoord. Later dat jaar werd Celan zelf naar een werkkamp gebracht. Hij overleefde de oorlog en vertrok naar Parijs. Na zijn studie germanistiek en taalwetenschap, ging hij werken als docent, vertaler en dichter. Als gevolg van zijn oorlogservaringen leed Celan echter aan depressies. Hij voelde zich schuldig en wanhopig, omdat hij de oorlog wél had overleefd, in tegenstelling tot vele anderen. In 1970 sprong hij in de Seine om een einde aan zijn leven te maken.

Die Todesfuge heeft de vorm van een fuga: een meerstemmig muziekstuk met herhalingen. In het gedicht keren sommige versregels telkens terug en de man in dit huis, Margarethe, Sulamith en ‘wij’ kunnen als personificaties van verschillende stemmen worden gezien. Zo vormen de eerste drie regels een refrein dat door iedereen (we) gespeeld wordt: zwarte melk van de vroegte we drinken haar 's avonds / we drinken haar 's middags en 's morgens we drinken haar 's nachts / we drinken en drinken. De zwarte melk lijkt een gif te zijn, waarmee de mensen die ervan drinken ongewild steeds dichter naar de dood toegetrokken worden.

Er komt meer symboliek voor in het gedicht. De twee vrouwen in het gedicht zijn tegenpolen van elkaar. De blonde Margarete is het prototype van de Arische vrouw. Ook wordt wel gezegd dat Margarethe naar de lieflijke Gretchen uit Goethes boek Faust verwijst. Hiermee zou Celan willen aangeven dat er ook aan Duitse zijde liefde bestaat. Sulamith vertegenwoordigt juist de joodse slachtoffers. De naam Sulamith komt voor in Hooglied, waar zij de bruid is. Terwijl Sulamith daar op het punt staat om aan een nieuw leven te beginnen, staat zij hier met haar asgrauwe haren op de rand van de dood.

De man in dit huis vertegenwoordigt de oorlogsmisdadigers. Het kamp is zijn huis waar hij speelt met de slangen. De slang staat niet alleen symbool voor het kwaad, maar is ook het teken van de SS. De man in dit huis staat in dienst van Duitsland. Als het schemert schrijft hij hier brieven naartoe, alsof zijn brieven het daglicht niet kunnen verdragen. Waarschijnlijk bereiken zijn brieven de dood (…) een meester uit Duitsland, waarmee Celan op Hitler en zijn partij doelt.

In de eerste strofe beveelt de man in dit huis een groep joden om een graf te graven. Een andere groep mensen waarvan de ik-persoon deel uitmaakt (wij) moet spelen dat de dans kan beginnen. Uit de tweede strofe wordt duidelijk dat deze dans de moord begeleidt van de joden die zojuist hun eigen graf groeven. Het massagraf op aarde is krap en daarom stellen de muzikanten zich voor dat zij met hun uitwaaierende klanken een mooier graf voor hen in de lucht maken: we graven een graf in de lucht daar ligt men niet krap. In de volgende strofen herhaalt deze scène zich. Hier geeft Celan alleen de woorden van de beul weer; beschrijvingen van de moord op de joden laat hij weg. Dit is echter voldoende om een huiveringwekkend beeld op te roepen. In de vijfde strofe worden de bloedhonden tegen ons opgehitst en schenkt de man in dit huis ons een graf in de lucht. De rook die in strofe vier naar de hemel stijgt, verwijst naar de verbranding van de lijken. De as kleurt het haar van Sulamith.

Zo laat Celan met dit gedicht zien welke absurde dodendans er in het kamp wordt uitgevoerd. In een laatste poging om aan de dood te ontkomen, onderwerpt iedereen zich aan de sadistische eisen van de beul: de een maakt muziek, de ander graaft zijn graf. Een macabere voorstelling.

Lees het gedicht Die Todesfuge

Meer informatie kun je vinden op: www.celan-projekt.de

Gewend aan oorlog

Tekst | Nienke Smit

Na de verwoestende oorlog in Zuid-Libanon zijn de Libanezen hard bezig om met trucks, bulldozers, vrachtwagens en kruiwagens de troep van de oorlog op te ruimen en het land weer op te bouwen. Nienke Smit was tijdens en na de oorlog in Libanon en doet verslag. “Leven in Libanon lijkt te bestaan uit de acceptatie dat oorlog bij het leven hoort”.

Half juni vertrok ik naar Beirut, de hoofdstad van Libanon, om daar voor mijn opleiding een onderzoek te gaan doen. Ik was al een aantal keren buiten Europa geweest, maar dit werd de eerste keer dat ik naar het Midden-Oosten ging. In Nederland vroegen mensen mij vaak of het niet gevaarlijk was om er naar toe te gaan, maar Libanon leek in dat gebied juist het meest veilige land te zijn.

De eerste vier weken waren boeiende, gezellige en ook indrukwekkende weken. De mensen in Libanon zijn enorm gastvrij en heel trots op hun land. Dat maakte het makkelijk om kennis te maken met de mensen, het land en de cultuur. In de eerste weken is er geen moment geweest dat ik mij onveilig voelde.

Dit veranderde toen ik voor mijn onderzoek een afspraak in Saida had, een stad in Zuid-Libanon. Het was een vrij belangrijke afspraak, en ik was nog niet eerder in Saida geweest. Helaas, hoewel ik zelden ziek ben, werd ik die ochtend ziek wakker, en moest ik de afspraak afzeggen. Aan het eind van diezelfde ochtend hoorde ik op het nieuws dat Hizbullah twee Israëlische soldaten gevangen had genomen. Ik wist dat er wel vaker spanningen waren in het zuiden, en nam deze gevangenneming niet heel serieus. Totdat ik ‘s avonds hoorde dat er in en rond Saida gebombardeerd was, de stad waar ik op dat moment had moeten zijn…!

Het is onvoorstelbaar hoe snel en totaal onverwacht een oorlog uit kan breken. ‘s Ochtends was er niets aan de hand, ‘s middags waren er bombardementen in Zuid-Libanon, en ‘s nachts werd het vliegveld in Beirut gebombardeerd. Het was duidelijk dat ik Libanon niet meer uit kon komen: het vliegveld was gebombardeerd en de hoofdweg naar Damascus (Syrie) zou ook snel gebombardeerd worden.

Ik was terecht gekomen in een oorlog. De hele dag en de hele nacht door hoorde ik vliegtuigen, straaljagers, bommen, raketten en schoten. Die geluiden, het trillen van het gebouw waar ik woonde als er een bom neerkwam, de rook die je in de verte ziet, die ervaringen gaan door merg en been en zijn niet te beschrijven.

Er was mij verteld dat de plek waar ik woonde veilig was: Israël zou alleen Zuid-Beirut aanvallen. Maar toen ik ‘s nachts voor het eerst bommen hoorde, die klonken alsof het huis van de buren gebombardeerd werd, geloofde ik dat niet meer. “Hoe kunnen ze hier weten dat Israël echt alleen het zuiden gaat bombarderen? Kan Israel niet een andere strategie hebben bedacht? En hoe kunnen ze zo precies mikken?” Pas toen die ochtend bleek dat daadwerkelijk alleen het zuiden was gebombardeerd begon ik het te geloven: “misschien ben ik dan toch (relatief) veilig”. Ik werd rustiger, en begon te geloven dat er echt een strategie was.

Het leven op straat veranderde binnen een paar dagen: de anders zo chaotische en drukke stad raakte leeg, mensen vluchtten het land uit of trokken naar de bergen, winkels gingen dicht, benzine raakte snel op en het werd stil op straat. De mensen die wel in Beirut bleven, verontschuldigden zich naar de buitenlanders toe: “sorry dat je dit mee moet maken”, of “wat jammer, Libanon is echt een mooi land, en nu zul je dat nooit merken”.

Andere mensen maakte er grappen over, en riepen joviaal: “welkom in de oorlog!!” Zelden zag ik paniek bij de Libanezen. Langzaam begon ik te wennen aan de situatie, aan de geluiden van de bommen en het schieten. ‘s Nachts sliep ik amper, elke keer als ik bijna sliep ging er een bom af waardoor ik weer klaarwakker was. Soms dacht ik zelfs: “kunnen jullie niet even stil zijn, zodat ik kan slapen!” Ik woonde op een campus met allemaal internationale studenten. Doordat het te gevaarlijk was om van de campus te gaan, zaten we elke avond buiten biertjes te drinken. Hoe bizar het ook klinkt, het was vaak gewoon gezellig, terwijl we twee tot drie kilometer van ons vandaan de bommen hoorden afgaan.

Na zes dagen, die zeker een maand leken, kreeg ik bericht van de Nederlandse ambassade dat ik terug naar Nederland kon. Met de Nederlandse vlag voor-, achter- en bovenop de bus zodat Israeliërs konden zien dat we Nederlanders waren, zijn we naar Syrië gereden, om van daaruit naar Nederland te vliegen. Al snel nadat ik terug was in Nederland wist ik dat ik, zodra het veilig genoeg zou zijn, weer terug wilde om mijn stage daar te doen.

Helaas leek het erop dat het niet zou kunnen. Ik had het idee uit mijn hoofd gezet, en zou een sollicitatiegesprek hebben voor een stageplek in Macedonië. De dag voor dat gesprek kreeg ik een mail uit Beirut vanuit een NGO [Non Gouvernementele Organisatie – red.] die mij vroeg mijn stage daar te komen doen. Binnen een dag had ik uitgezocht wat de risico’s en de mogelijkheden zouden zijn, en besloot ik terug te gaan. Twee weken later was ik terug in Beirut.

Ik ben heel blij om weer terug te zijn! In de wijk waar ik woon is niet veel te merken van de afgelopen oorlog, het leven is er weer als voor die tijd. Het enige zichtbare in grote delen van de stad is dat er overal pamfletten hangen met foto’s van Nasrallah, de leider van Hizbullah, en dat er meer auto’s rijden van verschillende hulporganisaties. Vrijwel elke brug is gebombardeerd. In de dorpjes in Zuid-Libanon staat vrijwel geen enkel huis meer overeind.

Overal liggen stenen en gruis van de gebombardeerde huizen. De stank van de gebruikte fosforbommen is enorm, mijn ogen prikken als ik langs de huizen loop die daarmee gebombardeerd zijn. Ook de wijken in Zuid-Beirut zijn niet te beschrijven. De beelden kende ik van de tv en de krant, maar om ergens te staan met voor je, naast je, achter je en zelfs onder je gebombardeerde gebouwen, dat is heel onwerkelijk. Dit is dus wat mensen elkaar in een maand tijd aan kunnen doen, en dan heb ik het alleen nog maar over de materiële schade.

Met veel bewondering kijk ik echter naar de Libanezen die met trucks, bulldozers, vrachtwagens en kruiwagens heel hard bezig zijn om de troep zo snel mogelijk op te ruimen, en het land weer op te bouwen. Dit is ook de manier waarop de mensen hier over de oorlog praten: ze zitten niet bij de pakken neer, ze pakken aan, ruimen op, en gaan verder met hun leven.

Naar hun eigen zeggen: “We zijn er aan gewend, dit soort dingen gebeurt hier om de zoveel jaar”. Als ik vraag of ze niet boos zijn, boos op Israël, boos op Amerika, boos op de wereld, halen velen hun schouders op. “Ach, we weten dat we van de internationale gemeenschap niet veel kunnen verwachten, en we kennen Israël inmiddels wel.

We moeten hier ons eigen leven leven”. Hier tegenover staat dat de aanhang van Hizbullah enorm gegroeid is, en dat veel mensen mij vertellen dat zij de eersten zullen zijn om hun wapens weer op te pakken als Hizbullah-leider Nasrallah dat vraagt. Dit lijkt het leven in Libanon te zijn, acceptatie dat oorlog bij het leven hoort. Zo geaccepteerd dat ik tijdens de oorlog amper paniek heb gezien, en dat mensen na de oorlog weer zo snel mogelijk hun normale leven proberen op te pakken.

Voor mij was het een absurde en totaal onverwachte ervaring om hierin verzeild te raken, maar voor de mensen hier is het hun land, zijn het hun bruggen, hun huizen, hun familieleden Terwijl ik weg kon gaan, en terwijl ik vrijwillig kon besluiten om weer terug te gaan, hebben zij geen keus.

Dat de mensen hier zo kalm bleven en de dagelijkse bezigheden gelijk weer oppakken, laat zien hoe sterk ze zijn, maar illustreert ook hoe verschrikkelijk het is dat mensen hieraan kunnen wennen, dat mensen hieraan moeten wennen, en zelfs precies weten hoe ze moeten handelen.

De mensen hier verzekeren mij dat er binnen vijf jaar weer een nieuwe oorlog zal zijn, met nieuwe vernietigingen, nieuwe trauma’s, nieuwe doden. Toch heb ik zelden mensen ontmoet die zo trots zijn op hun land, die zo gastvrij zijn, die mij overal mee naar toe nemen om vooral de mooie dingen van het land te laten zien. Met zulke mooie mensen moet het toch mogelijk zijn dat het conflict in het Midden-Oosten ooit tot een einde komt?