Celans macabere dodendans
Tekst Judith van der Wel
Paul Celan (pseudoniem van Paul Antschel) werd in 1920 geboren in Czernowitz, in het toenmalige Roemenië. Zijn ouders waren Duitssprekende joden die hem een joodse opvoeding gaven. In 1942 werden zij naar een concentratiekamp gedeporteerd en daar vermoord. Later dat jaar werd Celan zelf naar een werkkamp gebracht. Hij overleefde de oorlog en vertrok naar Parijs. Na zijn studie germanistiek en taalwetenschap, ging hij werken als docent, vertaler en dichter. Als gevolg van zijn oorlogservaringen leed Celan echter aan depressies. Hij voelde zich schuldig en wanhopig, omdat hij de oorlog wél had overleefd, in tegenstelling tot vele anderen. In 1970 sprong hij in de Seine om een einde aan zijn leven te maken.
Die Todesfuge heeft de vorm van een fuga: een meerstemmig muziekstuk met herhalingen. In het gedicht keren sommige versregels telkens terug en de man in dit huis, Margarethe, Sulamith en ‘wij’ kunnen als personificaties van verschillende stemmen worden gezien. Zo vormen de eerste drie regels een refrein dat door iedereen (we) gespeeld wordt: zwarte melk van de vroegte we drinken haar 's avonds / we drinken haar 's middags en 's morgens we drinken haar 's nachts / we drinken en drinken. De zwarte melk lijkt een gif te zijn, waarmee de mensen die ervan drinken ongewild steeds dichter naar de dood toegetrokken worden.
Er komt meer symboliek voor in het gedicht. De twee vrouwen in het gedicht zijn tegenpolen van elkaar. De blonde Margarete is het prototype van de Arische vrouw. Ook wordt wel gezegd dat Margarethe naar de lieflijke Gretchen uit Goethes boek Faust verwijst. Hiermee zou Celan willen aangeven dat er ook aan Duitse zijde liefde bestaat. Sulamith vertegenwoordigt juist de joodse slachtoffers. De naam Sulamith komt voor in Hooglied, waar zij de bruid is. Terwijl Sulamith daar op het punt staat om aan een nieuw leven te beginnen, staat zij hier met haar asgrauwe haren op de rand van de dood.
De man in dit huis vertegenwoordigt de oorlogsmisdadigers. Het kamp is zijn huis waar hij speelt met de slangen. De slang staat niet alleen symbool voor het kwaad, maar is ook het teken van de SS. De man in dit huis staat in dienst van Duitsland. Als het schemert schrijft hij hier brieven naartoe, alsof zijn brieven het daglicht niet kunnen verdragen. Waarschijnlijk bereiken zijn brieven de dood (…) een meester uit Duitsland, waarmee Celan op Hitler en zijn partij doelt.
In de eerste strofe beveelt de man in dit huis een groep joden om een graf te graven. Een andere groep mensen waarvan de ik-persoon deel uitmaakt (wij) moet spelen dat de dans kan beginnen. Uit de tweede strofe wordt duidelijk dat deze dans de moord begeleidt van de joden die zojuist hun eigen graf groeven. Het massagraf op aarde is krap en daarom stellen de muzikanten zich voor dat zij met hun uitwaaierende klanken een mooier graf voor hen in de lucht maken: we graven een graf in de lucht daar ligt men niet krap. In de volgende strofen herhaalt deze scène zich. Hier geeft Celan alleen de woorden van de beul weer; beschrijvingen van de moord op de joden laat hij weg. Dit is echter voldoende om een huiveringwekkend beeld op te roepen. In de vijfde strofe worden de bloedhonden tegen ons opgehitst en schenkt de man in dit huis ons een graf in de lucht. De rook die in strofe vier naar de hemel stijgt, verwijst naar de verbranding van de lijken. De as kleurt het haar van Sulamith.
Zo laat Celan met dit gedicht zien welke absurde dodendans er in het kamp wordt uitgevoerd. In een laatste poging om aan de dood te ontkomen, onderwerpt iedereen zich aan de sadistische eisen van de beul: de een maakt muziek, de ander graaft zijn graf. Een macabere voorstelling.
Lees het gedicht Die Todesfuge
Meer informatie kun je vinden op: www.celan-projekt.de